Ο ρόλος της ψυχολογίας

Πολλές φορές η χρηματιστηριακή αγορά εκλαμβάνεται ως κάτι συγκεκριμένο. Στην πραγματικότητα πρόκειται για μια κοινότητα. Καθώς οι άνθρωποι κινούνται με βάση το συναίσθημα, αλλά και τη λογική είναι λογικό να εξετάσει κάποιος τον παράγοντα ψυχολογία σε σχέση με τη χρηματιστηριακή συμπεριφορά.

Η ψυχολογία της αγοράς

- κλίμα

- αποδοτικές αγορές

- ανωμαλίες

- τύχη

Πολλές φορές η χρηματιστηριακή αγορά εκλαμβάνεται ως κάτι συγκεκριμένο. Στην πραγματικότητα πρόκειται για μια κοινότητα. Καθώς οι άνθρωποι κινούνται με βάση το συναίσθημα, αλλά και τη λογική είναι λογικό να εξετάσει κάποιος τον παράγοντα ψυχολογία σε σχέση με τη χρηματιστηριακή συμπεριφορά.

Ο Alan Greenspan, πρόεδρος της Ομοσπονδιακής Κεντρικής Τράπεζας των ΗΠΑ είχε χαρακτηρίσει την αγορά μετοχών ως ένα «ον που έχει τη δυνατότητα να αντιλαμβάνεται», σε μια από τις πιο αλησμόνητες, σε σχέση με τις χρηματιστηριακές αγορές, φράσεις της δεκαετίας του ’90. Ο ίδιος είχε πει  σχεδόν στην κορυφή της χρηματιστηριακής «φούσκας» του 1999- 2000 ότι η αγορά των ΗΠΑ παρουσίαζε σημάδια «παράλογης ευφορίας».

Κλίμα

Ο όρος του «κλίματος» μπορεί να αποδοθεί με διαφορετικούς τρόπους. Εξάλλου, οι διαφορετικές ερμηνείες είναι σύμφυτες με τη φύση του. Συμπεριλαμβάνει έννοιες όπως «αντίληψη», «διάθεση» και «μόδα». Το πιο σημαντικό για να αποδεχτεί κάποιος τη σημαντικότητα του όρου «κλίμα» είναι να κατανοήσει τον ρόλο της αντίληψης. Εξάλλου, ο τρόπος με τον οποίον εκλαμβάνονται ορισμένα γεγονότα, σε ό,τι αφορά τον βραχυπρόθεσμο ορίζοντα αν μη τι άλλο, είναι ακόμη πιο σημαντικό από τα ίδια τα γεγονότα, καθώς οι επενδυτές κινούνται με βάση την αντίληψη τους για την πραγματικότητα και όχι με βάση την ίδια την πραγματικότητα- με την προϋπόθεση, όμως, ότι κάτι τέτοιο μπορεί να προσδιοριστεί.

Οι αγορές – όπως συμβαίνει και στις συνενώσεις των ανθρώπων – βρίσκονται σε καλή ή σε κακή διάθεση χωρίς να υπάρχει κάποιος προφανής λόγος. Μπορεί βέβαια να βρεθούν σε ανοδική ή σε καθοδική τροχιά για λόγους απόλυτα λογικούς και κατανοητούς. Πολύ συχνά οι αγορές συχνά κατευθύνονται προς μια συντονισμένη κατεύθυνση απλά ακολουθώντας τις προσταγές της κρατούσας τάσης. Οι επενδυτές εγκωμιάζουν ή επικρίνουν μια συγκεκριμένη επένδυση για λόγους οι οποίοι δεν είναι εύκολο να κατηγοριοποιηθούν ή κατανοηθούν. Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και με την ενδυματολογική μόδα.

Το σημαντικό με τον παράγοντα «κλίμα» είναι ότι αποτελεί μια δύναμη η οποία κατά καιρούς επιδρά στις τιμές των μετοχών. Η επιρροή του συχνά μεταβάλλεται από αγορά σε αγορά. Σε κάθε περίπτωση πάντως είναι ιδιαίτερα σημαντικό για όλους τους επενδυτές να λαμβάνουν υπόψη τους την παράγοντα κλίμα όταν προχωρούν στις επενδυτικές τους αποφάσεις, σε συνδυασμό βέβαια και τους άλλους παράγοντες στους οποίους αναφερθήκαμε σε προηγούμενα μαθήματα.

Επίσης, χρήζει προσοχής το ότι οι αποφάσεις και οι κρίσεις του καθενός επηρεάζονται από τη φύση που τον διέπει όσον αφορά τις τοποθετήσεις του και τις τάσεις του. Η αγορά στο σύνολό της ενδέχεται να αντιδράσει με τρόπο αντίστοιχο με αυτόν των ιδιωτών ή και αντίθετα από αυτόν.

Αποδοτικές αγορές

Οι περισσότεροι αναλυτές και παρατηρητές της αγοράς – και δη εκείνοι που μελετούν την αγορά από ακαδημαϊκής πλευράς – θεωρούν ότι οι αγορές λειτουργούν με αποδοτικό τρόπο. Με άλλα λόγια, εκτιμούν ότι οι αγορές αντιδρούν με συνέπεια, αλλά και με βάση έναν συστηματικό και σχολαστικό τρόπο, επηρεασμένες από τις οικονομικές εξελίξεις. Εκείνοι που πιστεύουν στις αποδοτικές αγορές συμπεραίνουν εκ προοιμίου ότι οι πληροφορίες  που δημοσιοποιούνται γίνονται παγκοσμίως γνωστές. Επίσης, εκτιμούν ότι οι αγορές αντιδρούν γρήγορα και λογικά σε οποιαδήποτε αλλαγή συνθηκών.

Ένας ακόμη τρόπος για να εξετάσει κάποιος τις προαναφερθείσες προσεγγίσεις είναι να λάβει υπόψη ότι ορισμένοι ακαδημαϊκοί και κάποιοι αναλυτές, με στόχο να αναπτύξουν τις θεωρίες τους, απλοποιούν την πραγματικότητα, χρησιμοποιώντας μια υποθετική αγορά η οποία λειτουργεί με αποδοτικό τρόπο. Με αυτόν τον τρόπο στηρίζουν τις θεωρίες τους, ανάλογα με το τι θα συμβεί στην υποτιθέμενη αυτή αγορά και προσαρμόζοντάς την εικόνα αυτή, λίγο – πολύ, σε μια πραγματική αγορά. Από την άλλη, υπάρχουν οι ακαδημαϊκοί και οι αναλυτές εκείνοι που δεν θεωρούν δεδομένο ότι οι πραγματικές αγορές λειτουργούν με αποδοτικό τρόπο. Εξάλλου, εάν το πίστευαν δεν θα χρειαζόταν να δημιουργήσουν μια φανταστική αγορά, το οποίο και έκαναν.

Για εκείνους που πιστεύουν ότι οι αγορές λειτουργούν αποδοτικά δεν υπάρχει πολύς χώρος για συναίσθημα. Ωστόσο, είναι σημαντικό να κατανοήσει κάποιος τι ακριβώς σημαίνει ο όρος «αποδοτικές αγορές», καθώς στηρίζεται σε προϋποθέσεις που σχετίζονται με αρκετές εταιρείες και με αρκετούς επενδυτές. Ορισμένοι όροι οι οποίοι θα αναλυθούν σε μεταγενέστερες ενότητες– για τον υπολογισμό του κόστους κεφαλαίου και των ταμειακών ροών– οδηγούν στην υπόθεση ότι οι αγορές λειτουργούν αποδοτικά. Η ανάλυση στοιχείων που προέρχονται από τέτοιες προηγμένες τεχνικές ανάλυσης είναι απαραίτητο να διαφοροποιηθούν ανάλογα με την άποψη του κάθε ιδιώτη όσον αφορά την αποδοτικότητα ή τη μη αποδοτικότητα των αγορών.

Παράλληλα, εκτιμάται πως οι αποδοτικές αγορές λειτουργούν χωρίς τριβές και κατά συνέπεια χωρίς εμπόδια. Οι αμοιβές για τις συναλλαγές, οι φόροι και η παράλογη ψυχολογία είναι μεταξύ των παραγόντων εκείνων που ενδέχεται να εμποδίσουν το «άνευ εμποδίων ιδανικό» μιας αποδοτικής αγοράς. Χρειάζεται επίσης να σημειωθεί πως υπάρχει η πιθανότητα να εντοπίσουμε αγορές να λειτουργούν μέσα σε άλλες αγορές. Παραδείγματα αποτελούν το παγκόσμιο χρηματιστήριο, ή η Σοφοκλέους. Ή ακόμα και μόνο η αγορά των τηλεπικοινωνιακών μετοχών. Ορισμένες αγορές ενδέχεται να είναι περισσότερο αποδοτικές από κάποιες άλλες. Εάν υπήρχε η δυνατότητα να μετρήσουμε την αποδοτικότητα, τότε ορισμένες αγορές θα μπορούσαν και να αποδειχτούν «αποδοτικές».

Ωστόσο, δεν υπάρχουν αποδοτικές αγορές με την πλήρη έννοια του όρου. Οι αγορές, όμως, έχουν πάντα μια τάση προς την αποδοτικότητα. Είναι λοιπόν χρήσιμο να θυμάται κάποιος τα αποδοτικά στοιχεία μιας αγοράς, κατανοώντας παράλληλα πως ο παράγοντας ψυχολογία παίζει, σε ορισμένες περιπτώσεις, σημαντικό ρόλο. Με άλλα λόγια, αυτό επαφίεται στην προσωπική κρίση του καθενός, αν και στο τέλος κάποιος θα συνειδητοποιήσει ότι είναι πολύ πιο εύκολο να λάβει αποφάσεις αγοράς και πώλησης εάν αναγνωρίσει τη συμμετοχή όλων των παραγόντων στη διαμόρφωση της τάσης.

Ανωμαλίες

Ορισμένες από τις καλύτερες επενδυτικές αποφάσεις, ή έστω κάποιες από εκείνες που λαμβάνονται πιο γρήγορα, προέρχονται από την αξιοποίηση των “ανωμαλιών”. Οι ανωμαλίες εμφανίζονται όταν οι τιμές των μετοχών κινούνται εκτός του εύρους που απαιτεί μια λογική ανάλυση. Για παράδειγμα, δυο εταιρίες ανάλογου μεγέθους και ποιότητας οι οποίες λειτουργούν σε παρόμοιες αγορές θα πρέπει να έχουν μετοχές οι οποίες αξιολογούνται στα ίδια λίγο-πολύ επίπεδα. Ενδέχεται η τιμή μιας μετοχής να διαπραγματεύεται 10 φορές τα κέρδη της και η «αντίπαλη» να διαπραγματεύεται 15 φορές. Αυτό αποτελεί μια «ανωμαλία», η οποία θα έπρεπε να μην υπήρχε εάν οι εταιρίες είναι πράγματι τόσο παρόμοιες όσο αρχικά φαίνονται.

Οι επενδυτές πολλές φορές μπαίνουν στον πειρασμό να υποθέσουν πως οι τυχόν ανωμαλίες θα εξομαλυνθούν καθώς η χαμηλότερη τιμή της μετοχής συναντά την υψηλότερη. Είναι βέβαια πιθανό η εξομάλυνση να έρθει μέσω της υποχώρησης της υψηλότερης τιμής.

Η εναλλακτική ώστε να αγοράσει κάποιος ένα υποτιμημένο στοιχείο ενεργητικού είναι να πουλήσει κάποιο άλλο υπερτιμημένο, χωρίς να το κατέχει. Ο όρος ακάλυπτη πώληση (“short selling”) αφορά την πώληση μετοχών που πραγματοποιούν  οι επενδυτές/κερδοσκόποι/εντεταλμένοι χρηματιστές χωρίς να τις κατέχουν, με την ελπίδα να τις αγοράσουν σε μεταγενέστερη ημερομηνία, σε χαμηλότερη τιμή. Αυτό διευκολύνεται συνήθως μέσω δανεισμού μετοχών από κάποιον δανειστή τίτλων με μια χαμηλή προμήθεια επί της αξίας των δανειζόμενων μετοχών ώστε να παραδοθούν στον αντισυμβαλλόμενο έως τη στιγμή που ο αγοραστής short θα επαναγοράσει τους τίτλους.  Ο δανεισμός των μετοχών αποτελεί μια απόλυτα νόμιμη πράξη στόχος της οποίας είναι να αποφύγει αφενός διάφορες γραφειοκρατικές διαδικασίες και αφετέρου τη δημιουργία προβλημάτων ρευστότητας, όταν κατά τη μεταβίβαση κάποιος επενδυτής που πουλάει μετοχές δεν μπορεί να παραδώσει την ημέρα του δικανονισμού.

Οι ανωμαλίες είναι πιθανόν να δημιουργηθούν με βάση μια σειρά παραγόντων. Οι εταιρίες μετατοπίζουν το επίκεντρό των δραστηριοτήτων τους, οι διοικητικές ομάδες ανανεώνονται και μπορεί να γίνουν λιγότερο ή περισσότερο.

Οι μετοχές των μικρών εταιριών μένουν πίσω, καθώς οι μεγαλύτερες επαναξιολογούνται σε τέτοιο βαθμό που μερικές φορές που ξεπερνάει τη λογική. Ακόμη πιο συχνά, οι τιμές των μετοχών μικρότερων εταιριών ενός κλάδου αφήνονται, προσωρινά πίσω, όταν οι μεγαλύτερες εταιρίες του κλάδου επαναξιολογούνται – αυτό δίνει την ευκαιρία σε κάποιον που εξειδικεύεται στον κλάδο και στους επενδυτές που είναι σε εγρήγορση να βελτιώσουν τις αποδόσεις τους εναλλάσσοντας τις τοποθετήσεις τους, έως ότου «αποκατασταθεί» η σχέση των τιμών των μικρών και των μεγάλων εταιριών.

Επίσης, ανωμαλίες δύναται να δημιουργηθούν καθώς οι επενδυτές που κινούνται μαζικά  παρερμηνεύουν τις πληροφορίες, όπως παρατηρείται σε περιόδους ευφορίας, όταν οι τιμές των μετοχών κινούνται με ιδιαίτερα αισιόδοξες διαθέσεις. Είναι πιθανόν κάποιος να πει ότι εάν ένας επενδυτής εκτιμάει ότι μια αγορά είναι αποδοτική, δεν υπάρχει λόγος να είναι ενεργός σε καθημερινή βάση. Οι ανωμαλίες, όμως, ενδέχεται να σημειωθούν και σε αγορές που είναι αποδοτικές. Θα διορθωθούν τόσο γρήγορα, όμως, ώστε για να ωφεληθεί κάποιος επενδυτής θα πρέπει να κινηθεί με επιδεξιότητα και ευκινησία.

Εκτιμάται πως είναι αδύνατον για κάποιον ιδιώτη επενδυτή να καταφέρει να υπεραποδώσει του μέσου όρου σε συγκεκριμένο χρονικό διάστημα στις καλούμενες «αποδοτικές» αγορές. Οποιαδήποτε μορφή υπεραπόδοσης που καταγράφηκε σε αποδοτική αγορά, αποδίδεται κυρίως στην τύχη και όχι στην κρίση.

Οι οπαδοί των αποδοτικών αγορών ενδέχεται να έχουν μειωμένο κίνητρο να επενδύσουν σε μετοχές με άλλη μέθοδο πέραν της παθητικής, όπως μέσω κάποιου αμοιβαίου κεφαλαίου. Η λέξη κλειδί είναι «εμμονή». Κάποιος μπορεί να καταφέρει να βγάλει λεφτά από τις ανωμαλίες. Δεν είναι όμως συνετό να αναγορεύσει την πρακτική αυτή σε μακροπρόθεσμη στρατηγική. Η τύχη θα παρέμβει.

Τύχη

Υπάρχουν ορισμένα στοιχεία όσον αφορά την επένδυση μετοχών που μπορούν να αναλυθούν με έναν ημι-επιστημονικό τρόπο. Χρειάζονται ικανότητες και τέχνη στο να γνωρίζει κάποιος που μπορεί να βρει σχετικές και χρήσιμες πηγές πληροφόρησης. Το να μπορεί κάποιος να κρίνει πόσο σημαντικά είναι διάφορα– και συχνά αντιφατικά– στοιχεία είναι περισσότερο τέχνη παρά επιστήμη.

Σε μεγάλο βαθμό (όχι απόλυτα) οι επενδυτές καθορίζουν τη δική τους τύχη, μαθαίνοντας όσα περισσότερα μπορούν για τις αγορές, τις εταιρίες και τις μετοχές τους. Είναι επίσης δυνατόν να μειώσει κάποιος την επίδραση της τύχης υιοθετώντας διαφορετικές τεχνικές. Πράγματι, κάποιος μπορεί να ισχυριστεί ότι η τύχη έχει στενή σχέση με τον παράγοντα ρίσκο. Θα ήταν, όμως, ανόητο να αγνοήσει κάποιος το γεγονός ότι η καλή και η κακή τύχη επιδρά πάνω σε όλα τα χαρτοφυλάκια επενδύσεων. Στο επόμενο βήμα θα αναλύσουμε ορισμένες τεχνικές οι οποίες προσπαθούν να μειώσουν την επιρροή της τύχης. Αυτό που θέλουμε να επισημάνουμε είναι ότι δεν υπάρχει τεχνική η οποία να μπορεί να απομακρύνει εντελώς από την εξίσωση τον παράγοντα τύχη.