Αργυρού: Οι πραγματικές αιτίες της κρίσης
Το λάθος μοντέλο ανάπτυξης στην Ελλάδα και η στάσιμη παραγωγικότητα. Γιατί θα ήταν καταστροφική μια επιστροφή στην δραχμή. Οι προβλέψεις για το Χρηματιστήριο.
Συγκαταλέγεται στους διεθνώς αναγνωρισμένους αναλυτές της Ευρωπαϊκής Οικονομίας με τακτικές παρεμβάσεις σε διεθνή ΜΜΕ (BBC, CNN, Sky News, Bloomberg, Reuters, Washington Post, Newsweek κ.α.).
» TRADERS´: Ποιες είναι πραγματικά οι αιτίες της ελληνικής οικονομικής κρίσης;
Αργυρού: Οι αιτίες της ελληνικής οικονομικής κρίσης είναι κυρίως εσωτερικές. Κατά το μεγαλύτερο μέρος της μεταπολιτευτικής περιόδου η Ελλάδα ακολούθησε ένα μοντέλο οικονομικής ανάπτυξης που στηρίχθηκε στην επέκταση της εσωτερικής ζήτησης, και συγκεκριμένα της κατανάλωσης, δημόσιας και ιδιωτικής. Παράλληλα, η παραγωγική ικανότητα της ελληνικής οικονομίας, αυτό που στα οικονομικά ονομάζουμε πλευρά της προσφοράς (supply side) παρέμεινε στάσιμη - σε σχετικούς όρους μάλιστα μετά την είσοδο της χώρας στο ευρώ αυτή υπέστη σημαντικά πλήγματα. Αυτό οδήγησε σε σημαντικό έλλειμμα ανταγωνιστικότητας που δημιουργήθηκε από πλήθος αδυναμιών, κυριότερες των οποίων ήταν: (α) οι μεγάλες στρεβλώσεις στις αγορές προϊόντων και υπηρεσιών, που με την σειρά του οφείλονται στην έλλειψη επαρκούς ανταγωνισμού και στην ύπαρξη ισχυρών μονοπωλίων (β) η ιδιαίτερα ανελαστική αγορά εργασίας (γ) ένα πολύπλοκο, διαρκώς μεταβαλλόμενο και αντιεπιχειρηματικό φορολογικό σύστημα (δ) μη ικανοποιητική θεσμική λειτουργία του ελληνικού κράτους σε κρίσιμους τομείς όπως αυτό της απονομής δικαιοσύνης, της είσπραξης φόρων και της προστασίας των δικαιωμάτων των επενδυτών (ε) η σταδιακή απαξίωση του εκπαιδευτικού συστήματος και η συνακόλουθη υποτίμηση του ανθρωπίνου κεφαλαίου της χώρας. Όλα τα παραπάνω, σε συνδυασμό με μια αντιεπιχειρηματική πολιτική και κοινωνική κουλτούρα, αλλά και την συχνά ακραία συμπεριφορά συνδικάτων και άλλων συντεχνιακών φορέων, κατέστησαν την Ελλάδα χώρα μη φιλική προς επενδύσεις και υποβάθμισαν σημαντικά τις παραγωγικές της ικανότητες.
Για μεγάλο χρονικό διάστημα μετά την είσοδο της χώρα στο ευρώ τα σημαντικά αυτά προβλήματα δεν έγιναν αισθητά εξαιτίας της εύκολης πρόσβασης σε φθηνό δημόσιο και ιδιωτικό δανεισμό. Αυτός οδήγησε σε ένα επίπεδο ζήτησης σημαντικά μεγαλύτερο από το επίπεδο παραγωγής της ελληνικής οικονομίας – αυτό που στα οικονομικά ονομάζουμε θετικό παραγωγικό κενό (positive output gap). Για το χρονικό διάστημα 2001-2009 το κενό αυτό υπολογίζεται σωρευτικά σε ποσοστό 40% του ΑΕΠ (βλέπε Διάγραμμα 1), εξέλιξη που αποτυπώθηκε στην αύξηση τόσο του δημοσίου χρέους, όσο και του ελλείμματος του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών.
TRADERS´: Διαβλέπετε κάποιο πρόβλημα ζήτησης, λοιπόν, στην ελληνική οικονομία;
Αργυρού: Φυσικά, η ελληνική οικονομία σήμερα έχει και πρόβλημα ζήτησης, μιας και εξαιτίας των λαθών που προανέφερα έχουμε πλέον περάσει σε μεγάλα αρνητικά παραγωγικά κενά και εκτόξευση του ποσοστού ανεργίας. Κατά συνέπεια, το σωστό μείγμα μακροοικονομικής πολιτικής που πρέπει να εφαρμοσθεί σήμερα περιλαμβάνει και στοιχεία που θα αποβλέπουν στην τόνωση της ζήτησης. Αυτά όμως δεν μπορούν να είναι μέτρα δημοσιονομικού χαρακτήρα. Με εξαίρεση δημόσιες επενδύσεις υψηλού πολλαπλασιαστικού αποτελέσματος, οι δημόσιες δαπάνες ούτε μπορούν ούτε πρέπει να αυξηθούν. Η ζήτηση πρέπει να τονωθεί μέσα από την αύξηση του επιπέδου ρευστότητας του ιδιωτικού τομέα. Τα στοιχεία δείχνουν ότι το επίπεδο πιστωτικής επέκτασης του ελληνικού ιδιωτικού τομέα είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τον ρυθμό οικονομικής ανάπτυξης και την μεταβολή του επιπέδου απασχόλησης. Για να αποκατασταθεί όμως ένα ευνοϊκό πιστωτικό π
εριβάλλον είναι απαραίτητο να αποκατασταθεί η ομαλή λειτουργία του τραπεζικού συστήματος, κάτι το οποίο προϋποθέτει επαρκώς κεφαλαιοποιημένες τράπεζες, απεξαρτημένες από τον ELA, με σταθερή βάση ιδιωτικών καταθέσεων και θετικές οικονομικές προσδοκίες. Δυστυχώς καμία από αυτές τις προϋποθέσεις δεν ικανοποιείται σήμερα.
TRADERS´: Αντιλαμβανόμαστε, λοιπόν, οτι υπάρχουν ακόμα βασικά διαρθρωτικά προβλήματα. Πως αξιολογείτε εσείς τη σημερινή κατάσταση της ελληνικής οικονομίας;
Αργυρού: Οι εξελίξεις των τελευταίων μηνών σε όλους τους τομείς που ανέφερα παραπάνω είναι πολύ ανησυχητικές και έχουν αντιστρέψει την σημαντική πρόοδο που είχε πετύχει η Ελλάδα και την οποία έχω περιγράψει αναλυτικά σε πρόσφατη ερευνητική μου εργασία που δημοσιεύθηκε από το Ινστιτούτο Ifo του Μονάχου.
Συγκεκριμένα, μετά το 2010, και κυρίως μετά τις εκλογές του Ιουνίου του 2012 η Ελλάδα πέτυχε κατά τη γνώμη μου όχι μόνο μια από τις μεγαλύτερες σε μέγεθος και ταχύτητα δημοσιονομική προσαρμογή αλλά και αξιόλογη πρόοδο στον τομέα των απαιτούμενων διαρθρωτικών αλλαγών, όπως προκύπτει και από την μεγάλη βελτίωση της θέσης της σε σχετικούς έγκυρους διεθνείς δείκτες (βλέπε Πίνακα 1). Ασφαλώς, η πολιτική που ακολούθησε η Ελλάδα την περίοδο 2012-2014 είχε σημαντικές ατέλειες. Π.χ., η δημοσιονομική προσαρμογή στηρίχθηκε υπερβολικά σε αύξηση της φορολόγησης ενώ το κύριο βάρος έπρεπε να είχε πέσει στην μείωση των εκτεταμένων μη παραγωγικών δημοσίων δαπανών. Επίσης, παρά την πρόοδο που επιτεύχθηκε στον τομέα των διαρθρωτικών αλλαγών, σε τομείς καθοριστικής σημασίας όπως η επιτάχυνση του έργου της απονομής δικαιοσύνης, η μείωση της φοροδιαφυγής, το άνοιγμα των κλειστών επαγγελμάτων, οι ιδιωτικοποιήσεις και η αύξηση του ανταγωνισμού η πρόοδος ήταν περιορισμένη. Σε κάθε περίπτωση όμως, πιστεύω πως η πολιτική ήταν προς την σωστή κατεύθυνση και οδήγησε σε σημαντικά θετικά αποτελέσματα: Από τον Ιούνιο τους 2012 οι δείκτες οικονομικών προσδοκιών κατέγραφαν συνεχή βελτίωση (βλ. Διάγραμμα 2), η ανταγωνιστικότητα της χώρας βελτιώθηκε σημαντικά, το τραπεζικό σύστημα απεξαρτήθηκε πλήρως από τον ELA και ανακεφαλαιοποιήθηκε, τα ελλείματα της χώρας (εξωτερικό και δημόσιο) μετατράπηκαν σε πλεονάσματα, η οικονομία επέστρεψε σε θετικούς ρυθμούς ανάπτυξης και η ανεργία είχε μπει σε καθοδική τροχιά (βλέπε Διαγράμματα 3 και 4). Με μια φράση, στα μέσα του 2014 η Ελλάδα έβγαινε από την κρίση.
TRADERS´: Υπάρχουν βέβαια και αρκετοί αυξανόμενοι θιασώτες της επιστροφής στη δραχμή. Εξηγήστε μας τι θα σήμαινε για την Ελλάδα μια πιθανή επιστροφή στη δραχμή;
Αργυρού: Οι συνέπειες θα ήταν καταστροφικές. Αυτό είναι κάτι που λέω από την αρχή της ελληνικής κρίσης και όχι μόνο δεν έχω αλλάξει γνώμη, αλλά αντίθετα το πιστεύω ακόμα πιο έντονα. Η Ελλάδα πρέπει να παραμείνει στο ευρώ. Σε οικονομικό επίπεδο, η επιστροφή στη δραχμή θα μείωνε άμεσα και δραματικά το βιοτικό επίπεδο των Ελλήνων, κυρίως των μεσαίων και χαμηλών εισοδηματικών στρωμάτων. Καταρχήν θα συνοδευόταν με σχεδόν πλήρη κατάρρευση του τραπεζικού συστήματος και επιβολή περιορισμών στην κίνηση κεφαλαίων, πράγμα που θα σήμαινε ότι για μεγάλο χρονικό διάστημα κανένας επενδυτής, Έλληνας ή ξένος, δεν θα προχωρούσε σε επενδύσεις στην Ελλάδα. Ταυτόχρονα, με συντηρητικούς υπολογισμούς, η νέα δραχμή θα υποτιμηθεί έναντι του ευρώ κατά ποσοστό τουλάχιστον 50%. Αυτό θα δημιουργούσε εισαγόμενο πληθωρισμό του οποίου το ύψος θα κατέληγε σε διψήφια επίπεδα. Τα δραχμικά επιτόκια θα ακολουθούσαν σε ανάλογα ύψη, με αποτέλεσμα η εξυπηρέτηση όλων των δανείων (προσωπικών, στεγαστικών και επιχειρηματικών) να γίνει πολύ πιο ακριβή. Οι ελληνικές επιχειρήσεις των οποίων η δραστηριότητα εξαρτάται από εισαγωγές (είτε ως τελικά προϊόντα είτε ως πρώτες ύλες) θα αντιμετωπίσουν άμεση αύξηση κόστους λειτουργίας/παραγωγής. Αυτό σε συνδυασμό με την αναμενόμενη κατάρρευση του ελληνικού τραπεζικού συστήματος θα οδηγούσε σε ακόμα μεγαλύτερα ποσοστά ανεργίας. Ταυτόχρονα, με δεδομένο ότι η επιστροφή στη δραχμή θα συνοδευθεί και από επίσημη ελληνική χρεωκοπία, οι ελληνικές τράπεζες, οι ελληνικές επιχειρήσεις και το ελληνικό κράτος θα αποκοπούν σχεδόν ολοκληρωτικά από κάθε μορφή διεθνούς πιστωτικής ευκολίας. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι οι Έλληνες πολίτες ενδέχεται να αντιμετωπίσουν ελλείψεις βασικών ειδών όπως καύσιμα και φάρμακα. Από εκεί και πέρα, και βλέποντας πιο μακριά, η επιστροφή στη δραχμή θα αφαιρέσει από την Ελλάδα το βασικό πυλώνα θεσμικής και γεωπολιτικής σταθερότητας που διαθέτει, δηλαδή την συμμετοχή της στο σκληρό πυρήνα της διαδικασίας Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, κάτι που θα την καταστήσει εντελώς μη αξιόπιστο πολιτικό, οικονομικό και επενδυτικό εταίρο. Με τις διεθνείς αγορές κλειστές, και με την χώρα οικονομικά και πολιτικά απομονωμένη, ο μόνος τρόπος για να χρηματοδοτηθεί το κρατικοδίαιτο και ελλειμματικό οικονομικό μοντέλο που υποστηρίζουν οι υποστηρικτές της επιστροφής στη δραχμή θα είναι το τύπωμα πληθωριστικού χρήματος, κάτι που θα επιδεινώσει ακόμα περισσότερο τις αναπτυξιακές προοπτικές της χώρας. Με λίγα λόγια, ανατροπή των απαιτούμενων μεταρρυθμίσεων και επιστροφή στη δραχμή σημαίνει υψηλή ανεργία και δραματική μείωση του επιπέδου ευημερίας του ελληνικού λαού. Σε αυτές τις συνθήκες οικονομικής και κοινωνικής κατάρρευσης, η χώρα μπορεί να γίνει ένα αποτυχημένο κράτος παλαιό-βαλκανικού τύπου και να γυρίσει πίσω σε σκοτεινές εποχές που νομίζαμε ότι έχουμε ξεπεράσει οριστικά.
TRADERS´: Πως όμως βλέπετε το μέλλον του Ευρώ; Πιστεύετε οτι έχει διαδραματίσει το ρόλο που του αναλογούσε;
Αργυρού: Ο τρόπος με τον οποίο είχε αρχικά σχεδιασθεί και λειτουργήσει το κοινό νόμισμα έχει σημαντικές αδυναμίες, τις οποίες η ευρωπαϊκή κρίση δημοσίου χρέους ανέδειξε σε υπερθετικό βαθμό. Προκειμένου το ευρώ να επιβιώσει μακροχρόνια, η αρχιτεκτονική του πρέπει να αλλάξει, διαδικασία που στην παρούσα φάση απασχολεί έντονα την ευρωπαϊκή πολιτική ηγεσία, τις αγορές και του ακαδημαϊκούς. Σε πρόσφατο άρθρο μου έχω αναλύσει λεπτομερώς τόσο τις αδυναμίες του αρχικού θεσμικού πλαισίου λειτουργίας του ευρώ, όσο και τις θεσμικές αλλαγές που έχουν εισαχθεί από το αρχή της κρίσης. Επιγραμματικά αναφέρω την εισαγωγή της Ευρωπαϊκής Τραπεζικής , την κοινή τραπεζική νομοθεσία (single banking rulebook), τη λειτουργία ενιαίου μηχανισμού εκκαθάρισης προβληματικών τραπεζών (single resolution mechanism) που θα λειτουργεί με βάση την αρχή του bail-in και όχι την ως τώρα ακολουθούμενη πρακτική του bail-out, κοκ
TRADERS´: Και την παραφιλολογία περί διπλού νομίσματος στην Ελλάδα, τη θεωρείτε δόκιμη;
Αργυρού: Όχι, κάθε άλλο. Η εισαγωγή διπλού νομίσματος στην Ελλάδα θα επιφέρει πολύ μεγάλη αναστάτωση στην οικονομική ζωή
της Ελλάδας και, εάν συμβεί, θα αποτελέσει ένα πολύ μεγάλο, και πιθανότατα μη αναστρέψιμο, βήμα για έξοδο από το ευρώ. Πρέπει να διευκρινίσουμε ότι εφόσον η Ελλάδα δεν αποχωρεί από το ευρώ, διπλό νόμισμα μπορεί να υπάρξει μόνο μέσα από την εισαγωγή αναγκαστικού εσωτερικού δανεισμού, τα γνωστά IOUs. Πρακτικά, αυτά θα είναι υποσχέσεις καταβολής από το ελληνικό κράτος στον φορέα ενός IOU ενός χρηματικού ποσού σε ευρώ σε μια μελλοντική ημερομηνία. Η παρούσα αξία (η τιμή αγοράς) των IOUs σε ευρώ θα είναι άμεσα συνδεδεμένη με την ικανότητα του Ελληνικού κράτους, όπως την αντιλαμβάνεται η αγορά, να αποπληρώσει στο μέλλον το ποσό αυτό σε ευρώ. Σε μια χώρα η οποία θα έχει πρακτικά χρεωκοπήσει (διαφορετικά δεν θα εξέδιδε τα IOUs) η αξία υποσχέσεων για πληρωμή από αυτή τη χώρα μελλοντικών ποσών σε ένα νόμισμα,την προσφορά του οποίου δεν ελέγχει, θα είχε πολύ μικρή αξία. Έτσι, η αγοραστική δύναμη των IOUs θα ήταν πάρα πολύ χαμηλή, η συναλλαγματική τους ισοτιμία έναντι του ευρώ που ξέρουμε θα ήταν υποτιμημένη κατά ποσοστό που θα υπερβαίνει το 50%, αφού θα λειτουργούσαν ως προπομπός της δραχμής. Όσοι λοιπόν θα πληρώνονται στο εσωτερικό της χώρας με αυτά τα IOUs (συνταξιούχοι, δημόσιοι υπάλληλοι και προμηθευτές) θα δουν το βιοτικό τους επίπεδο να πέφτει δραματικά και άμεσα, εάν δε οι ελληνικές αρχές προσπαθήσουν να επιβάλλουν την υποχρεωτική χρήση των IOUs στις συναλλαγές, το αποτέλεσμα θα είναι η διάλυση του τραπεζικού συστήματος και η εγκατάσταση μιας παράλληλης, σκιώδους οικονομίας που θα λειτουργεί με το ευρώ που ξέρουμε χωρίς το κράτος να εισπράττει κανένα φορολογικό έσοδο. Τελικά τα IOUs θα καταλήξουν να λειτουργούν ως μια υπέρ-πληθωριστική μορφή χρήματος κάτι που θα επιφέρει βαρύτατα πλήγματα στην ελληνική οικονομία και κοινωνία. Πρόκειται για μια εξαιρετικά κακή ιδέα την οποία δεν πρέπει καν να συζητάμε – η Ελλάδα πρέπει να παραμείνει στο ευρώ και να αντιμετωπίσει τα δομικά της προβλήματα όπως αναφέραμε παραπάνω.
TRADERS´: Ποιά είναι η άποψή σας σχετικά με την πορεία του ελληνικού χρηματιστηρίου σε περίπτωση που βρεθεί κάποια λύση; Μήπως έχει προεξοφληθεί κάτι τέτοιο;
Αργυρού: Το ελληνικό χρηματιστήριο επιδεικνύει τους τελευταίους μήνες πολύ υψηλή μεταβλητότητα (volatility), κάτι το οποίο αντικατοπτρίζει την μεγάλη αβεβαιότητα σε σχέση με το δρόμο που θα επιλέξει η χώρα (εντός ή εκτός του ευρώ). Βέβαια, ο Γενικός Δείκτης κυμαίνεται στην περιοχή των 800 μονάδων, επίπεδο σχεδόν διπλάσιο από το χαμηλό του Μαΐου του 2012. Με αυτήν την έννοια, ναι, η αγορά φαίνεται να θεωρεί το σενάριο μιας συμφωνίας πιο πιθανό από το σενάριο της ρήξης, Εάν στο σύντομο μέλλον επέλθει μια συμφωνία και η αβεβαιότητα αναφορικά με την θέση της Ελλάδας στο ευρώ αρθεί, είναι σίγουρο ότι ο ΓΔ θα ανέβει σε υψηλότερα επίπεδα, αφού θα περιοριστεί σημαντικά το risk discount που ενσωματώνει σήμερα. Από εκεί και πέρα όμως, για να καταγράψει ο ΓΔ παρατεταμένη άνοδο που θα αποζημιώσει τους επενδυτές από τις ζημιές του τελευταίου χρόνου, θα πρέπει να υπάρχει η προοπτική αυξημένης μακροχρόνια κερδοφορίας των εισηγμένων επιχειρήσεων που μόνο η προοπτική μακροχρόνια διατηρήσιμης οικονομικής ανάπτυξης μπορεί να προσφέρει. Εάν προχωρήσουν οι απαιτούμενες μεταρρυθμίσεις, οι προοπτικές ανόδου για τον ΓΔ θα είναι πολύ μεγάλες. «
* Η συνέντευξη πραγματοποιήθηκε απο τον εκδότη του περιοδικού, Ι. Κανταρτζή.
** Ο Μιχάλης Αργυρού (PhD) είναι Reader in Economics στο Cardiff Business School. Η ερευνητική του εξειδίκευση είναι η Διεθνής Μακροοικονομική και τα Οικονομικά της ΟΝΕ, θέματα επί των οποίων έχει δημοσιεύσει μεγάλο αριθμό ερευνητικών εργασιών.